Κριτική του βιβλίου ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΦΟΥΓΚΑΣ από τον Ηλία Παπαμόσχο στο Οροπέδιο, Σεπτ. 2017

Η τέχνη οφείλει (δεν ξεκινάμε καλά) είτε να ξεδιπλώνει, όπως τον ουρανό οι άγγελοι, ένα όραμα για τον κόσμο, είτε να φανερώνει τη σήψη του, το άρρωστό του πάλιωμα, τα δύο αυτά γεγονότα είναι διαδικασίες που μπορούν να συμβαίνουν ταυτόχρονα και η καλυτέρευση της ανθρωπότητας να είναι μια ώσμωση, η διαλυτική παρουσία του καλού μέσα στον χαλασμένο κόσμο. Στη μοναδική περίπτωση που αυτό επιτεύχθηκε τέλεια, σε θεϊκό(δυστυχώς) κυρίως επίπεδο είναι στον χριστιανισμό, φανερώθηκε το όραμα, αποκαλύφθηκε το στρεβλό και επισφραγίσθηκαν και τα δυο από τη θυσία. Η δημιουργός Νίνα Ράπη λοξοκοιτά το όραμα και κοιτάει κατάματα τη σαπίλα-φαυλότητα αυτού του κόσμου, σαπίλα που φυτρώνει μες στην οικογένεια, διακλαδίζεται στην κοινωνία και καταλαμβάνει την πλάση. Με μια αφηγηματική δεξιότητα που φανερώνει εντατική προετοιμασία όξυνσης της ευαισθησίας και του στοχασμού, όταν η Ράπη φτάνει στο χαρτί βουτάει στη μελάνη ολόκληρη και κυλιέται στη σελίδα. Το στοιχείο της σωματικότητας είναι έντονο στη διηγηματογραφία της Ράπη, το σώμα ως φορέας  παθών, καλών τε και κακών, το πάσχον σώμα. Καίτοι η θεματολογία της απλώνεται , νομίζω πως ένα διήγημα συμπηγνύει τη φιλοσοφία της κι είναι αυτό που δίνει τον τίτλο στη συλλογή της. Φούγκα(fuga=φυγή) μουσική σύνθεση που υπακούει αυστηρά στους κανόνες της αντίστιξης και στην οποία το ίδιο θέμα επαναλαμβάνεται από τις διάφορες φωνές, που αρχίζουν η κάθε μία μόλις τελειώσει(«φύγει») η προηγούμενη και αντιπαρατίθεται με περίτεχνο τρόπο. Υπάρχουν φούγκες με ένα, δύο ή τρία κύρια θέματα.* Δεν θα αποπειραθώ να συνοψίσω το θέμα ή τα θέματα της αφηγηματικής φούγκας της Νίνας Ράπη, θα προτιμήσω να λερωθώ με τη σκοτεινή μελάνη καθεμιάς, ξεχωριστά, αντίστιξης. Σκόπιμα δεν θα προβώ σε ευσύνοπτη περίληψη κάθε ιστορίας, ο αναγνώστης θα πρέπει μόνος να προσανατολιστεί μέσα στον αχαρτογράφητο τόπο που συνιστά κάθε κείμενο κι ως άλλος Οιδίποδας τυφλώνοντας τα μάτια του να δει. Θα περιοριστώ λοιπόν σε τίτλους και σε σκέψεις. Αναχωρώ.

Γιατί άφησες το παράθυρο ανοιχτό και μπήκε η μύγα;

Η Ράπη γνωρίζει πώς να πλάθει εικόνες ζωής χρησιμοποιώντας φθαρμένα υλικά, τις ζωές μας. Και μέσα σ’ αυτή την ενάργεια του τετριμμένου, με μια πρόταση φαινομενικά κοινή, που πετά όμως με τα φτερά της σοφίας, φανερώνεται το νόημα της ζωής, ή το παράλογό της και συνάμα η γοητεία και η παραμυθία της. Η αλήθεια έρχεται απλά, αλλά με τη δύναμη της ποίησης, με τη δύναμη που έχουνε οι φράσεις που ακούγονται μες στην καθαρότητα του ύπνου, για να φανερώσει ότι η ζωή δεν έχει κανένα νόημα, ότι εμείς της δίνουμε κάποιο, με τη συγχώρεση, με το χιούμορ, με την αγάπη, μέσα από τη γλώσσα, με τη μνήμη και την επανάληψη.

Λάθος πρόσωπο

Μ’ έναν κοφτό, ασθματικό τρόπο αποτυπώνεται η παράνοια του πολέμου κατά της τρομοκρατίας, μέσα σε πέντε σελίδες ένας αποστασιοποιημένος αφηγητής που φοβάται μην σπάσει, γιατί πενθεί, δείχνει πώς οικονομείται μια ολόκληρη ζωή και το όνειρο, για να χαθούν σε μια στιγμή, να ξοδευτούν από κείνους που δεν βλέπουν πια ανθρώπους αλλά φιγούρες. Τι δραματικό σαν σκεφτείς ότι ο αλλοδαπός, πήγα να πω αλλοδικός, φωτογραφίζεται λίγο προτού πεθάνει, και πως η φωτογραφία αυτή θα στολίσει τον τάφο του, πράγμα που φέρνει στον νου μου τη φράση ο κόσμος να γίνει εικόνα, διά στόματος Γιώργου Χειμωνά, ο κόσμος να γίνει εικόνα, Αυτή θα είναι η τελευταία ζωή των ανθρώπων να τους σκεπάσει μια εικόνα.

Στο λουκούμι

Εγώ εδώ θέλω να βλέπω τον μονόλογο, που δεν απέχει από το παραλήρημα μέσα σε απέραντη μοναξιά, ενός σύγχρονου χρεοκοπημένου. Πόσο σκληρό το κοντράστ, πόσο βαρύ το μάθημα του ανάλαφρου κι ανθεκτικού Παρθενώνα με το σακατεμένο που δεν μπορεί να σταθεί κορμί. Όταν όλοι σε πρόδωσαν πλην ενός φίλου παιδικού που μπορεί να σε ανέχεται ακόμη από συνήθεια, όταν όλοι σε πρόδωσαν, ακόμη κι οι πιο δικοί σου γιατί ο κόσμος όλος κάτω από το στήθος δεν έχει πια καρδιά μα τσέπες.

Το πακέτο

Ποια είναι η αινιγματική φιγούρα του πακέτου; Η μοίρα, ο θάνατος, η πολιτική; Το παρελθόν που μας κυνηγάει και που δεν μπορεί παρά να προοιωνίζεται ένα ζοφερό μέλλον; Μια επινόηση της μοναξιάς μας; Μια βολική παράνοια όταν η ζωή έχει χάσει κάθε νόημα, όταν ακόμη κι ο θάνατος υποδύεται ρόλους για να μας δελεάσει; Τι περιέχει το εν λόγω πακέτο, κρέας ανθρώπινο, τις τύψεις ή μια θνησιγενή ελπίδα διαφυγής; Γιατί αυτό συμβαίνει με τους ήρωες της Ράπη, δεν μπορούν να ξεφύγουν. Ωστόσο προσπαθούν.

Θυμάσαι την ιστορία με το φίδι;

Ένας διάλογος του Αδάμ και της Εύας. Ίσως η πτώση ήταν ο μόνος τρόπος για να ανακαλύψουμε την αγάπη, την προβολή όπως λέει η Ράπη, το μπέρδεμα των ρόλων θα έλεγα εγώ, που γεννά τη συμπάθεια και τη συντροφικότητα.

Νύχτα στα σύνορα

Η κουταμάρα, αλλά μια κουταμάρα αλά Ηλίθιου του Ντοστογιέφσκι, σ’ έναν κόσμο όπου οι έννοιες, κυρίως οι θετικές, έχουν διαστραφεί, δηλαδή η ακεραιότητα, να είναι το διορθωτικό που χρειαζόμαστε, το φως που μπορεί να νικήσει το σκοτάδι, τώρα που οι αρχές, οι ηθικές φυσικά, μοιάζουν αναχρονιστικές — αλλά πόσο αναχρονιστικό μοιάζει το ξημέρωμα; Ο στερημένος υπάλληλος του τελωνείου αρνείται ουσιαστικά να κάνει το καλό που είναι το κακό γιατί το καλό δεν ήταν ποτέ ανταποδοτικό προϊόν. Με μια παραπειστική και εν μέρει στρεψόδικη ερώτηση εις εαυτόν εφόσον μέσα μας εδράζεται το κακό ίσως να το αναχαιτίσουμε, βήμα βήμα.

Παιχνίδι γιογιό στη γέφυρα του Βατερλό

Τα δράματα μένουν κρυμμένα, κι η απελπισία με την ελπίδα εναλλάσσονται σ’ ένα γιογιό παιγμένο στη γέφυρα του υπαρξιακού, αλλά γιατί όχι και του κοσμικού Βατερλό, όμως κοιτώντας τούτη τη δυστυχισμένη ζωή μες στον καθρέφτη της, που είναι η τέχνη, μπορεί το μίσος για τον εαυτό μας και για τον άλλον να σημαδεύουν ένα άνοιγμα, αυτή η κατάσταση αιώρησης ανάμεσα στο επιθυμητό και το πραγματικό, εφόσον δεν αφήνουμε τον άξονα της ζωής κι εμπιστευόμενοι το ειρωνικό θαύμα που είναι η τύχη μπορεί να γυρίσουν τα νερά του ποταμού.

Τη στιγμή εκείνη

Από τα πιο ωραία ερωτικά κείμενα που έχω διαβάσει και το πιο αποστομωτικό  για σεμνότυφους, ρατσιστές και λοιπούς κολλημένους.  Ένας πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος τον μόνο δεσμό που στρέχει να ζευτεί είναι η αγάπη. Από τη ζήλια μας λυτρώνει η διάνοια, ερμηνεύοντας ορθά τη στιγμή που ενσαρκώνει τους φόβους μας – ένα προχώρημα και μια γενναιοδωρία, μια μητρική ευαισθησία φέρνουν όλα αυτά. Ο ερωτευμένος είναι ένας Οδυσσέας διατεθειμένος να αποχωριστεί τα είδωλα των νεκρών εαυτών του τον άλλο αναμένοντας με την καρτερικότητα της Πηνελόπης.

Το σάλτο του Ηρακλή

Μεταστροφή της σωματικής αδυναμίας σε ρώμη ψυχική και δύναμη ηθική διαλέγοντας τον δρόμο της αρετής, ένας ήρωας που μένοντας πιστός στα ιδανικά του αυτοκαταστρέφεται, αναλαμβάνοντας τον άθλο τον πιο δύσκολο, τον άθλο της αγάπης σ’ έναν κόσμο όπου έχει χαθεί η εμπιστοσύνη.

Το δώρο του Θεόφιλου

Η κτηνώδης αναισθησία και η κακοήθεια χτίζονται μ’ έναν κόκκο αδυναμίας. Μια κοινωνία έτοιμη από καιρό να αποθεώσει τον  τυραννίσκο της, έναν χιτλερίσκο που έπλασε η υποτίμηση του πατέρα αφέντη. Κι είναι αυτός που θα συνειδητοποιήσει την αρρώστια της. Η όψιμη αυτή φώτιση δεν μπορεί να σταματήσει το κακό διότι η ίδια η κοινωνία το ποθεί, είναι η δαιμονιακή θεία κοινωνία της, η τρέλα ή μια όψιμη πίστη μπορεί να είναι ένα καταφύγιο για την ψυχή, ίσως κι η σωτηρία της, όταν οι ψαλμωδίες ακούγονται σαν τις σάλπιγγες της αποκάλυψης.

Σκιόφως

Να σταθούμε, όμως σε τόπο ιερό, η ανάγκη για πίστη, για ένα αγκωνάρι, να επισκεφτούμε ξύπνιοι τον τόπο που ονειρευτήκαμε, να αφήσουμε τον παλιό μας εαυτό όπως το δέρμα του το φίδι, να βρούμε στο μέλλον αυτό που χάσαμε στο παρελθόν, στα ανάγλυφα μιας τέχνης ταπεινής τη λύτρωση μέσα στη φτώχια. Το γούστο είναι το βαρύ τίμημα που έπρεπε να πληρώσουμε χάνοντας την πίστη, το χαμένο κέντρο, που έλεγε ο Λορεντζάτος στο δοκίμιό του για τον Σεφέρη, το κέντρο του εαυτού μας που το ’πνιξε η άγρια βλάστηση μιας πείνας που πήρε τον δρόμο τον στραβό.

Κατάσταση φούγκας

Η ανοχή για τον άνθρωπο που πλάθει μια ταυτότητα και χτίζει το είναι του είναι μηδενική, σ’ άλλη μοίρα είναι προγραμμένος, θα πρέπει να ταυτιστεί με κάτι που σημαίνει την απώλεια της όποιας ατομικότητάς του, του προσώπου του, του πιο ιερού του αποκτήματος, απώλεια που συνιστά το μεγαλύτερο αμάρτημα. Ο άνθρωπος οφείλει να συντριβεί προσχωρώντας στη μάζα, αρνούμενος την ελευθερία του. Ένας ή μάλλον ένας δισυπόστατος ήρωας ενσαρκώνει τη σύγχρονη παράνοια που θέλει τον σύγχρονο Προμηθέα πολυπαιγμένη είδηση και ρημαγμένη ύπαρξη κοιταγμένη μέσα από ένα τηλεσκόπιο, ένα σκουπίδι που ξεβράζει η θάλασσα της ανυπαρξίας, ένα περίττωμα. Η κόλαση είναι οι άλλοι, είναι η ζωή που δεν μπορείς να αναγνωρίσεις, που δεν μπορείς να της ξεφύγεις, οι άλλοι είναι οι ληξίαρχοι της ακυρωμένης ζωής, οι άλλοι είναι αριθμοί, συναθροίσου κι εσύ.

*ΒΑΣΩ ΚΙΟΥΣΗ ΛΕΞΙΚΟ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΩΝ, Εκδόσεις ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ, ΑΘΗΝΑ 1995.